Informacje o Gminie Żyrzyn
Gmina Żyrzyn, leży na Wysoczyźnie Lubartowskiej, w północno-zachodniej części województwa lubelskiego. Sąsiaduje z gminą Puławy oraz gminami Końskowola, Kurów, Baranów i Abramów. Północną część gminy wyznacza rzeka Wieprz, przez którą Żyrzyn graniczy z gminami Ryki i Ułęż. Z terenu gminy Żyrzyn można szybko dojechać do Warszawy (117 km), do Lublina (45 km), do Puław (12 km) oraz do Ryk (16 km). Na terenie gminy znajdują się dwa ważne węzły komunikacyjne: Warszawa-Lublin i Puławy-Lubartów. W ramach nowej drogi ekspresowej S17 Warszawa (Zakręt) – Lublin – Zamość – Hrebenne (Lwów), na terenie gminy zaprojektowano dwa węzły drogowe: „Skrudki” i „Żyrzyn”. Dobre połączenie komunikacyjne umożliwia dogodny dojazd do Żyrzyna z Kazimierza Dolnego, Nałęczowa czy Kozłówki. Gmina obejmuje swym zasięgiem piętnaście sołectw, zajmuje powierzchnię 128,73 km2, zamieszkuje ją ok. 6600 mieszkańców.
Gminę Żyrzyn tworzą następujące miejscowości: Bałtów, Borysów, Cezaryn, Jaworów, Kośmin, Kotliny, Osiny, Parafianka, Skrudki, Strzyżowice, Wilczanka, Wola Osińska, Zagrody, Żerdź i Żyrzyn.
O wyjątkowości Żyrzyna pod względem walorów przyrodniczych świadczy fakt, że ponad 65% powierzchni gminy znajduje się w granicach aż dwóch obszarów chronionego krajobrazu. Pierwszym z nich jest Obszar Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza” (ok. 47,9% powierzchni gminy) chroniący walory przyrodnicze doliny dolnego Wieprza oraz duże kompleksy lasów żyrzyńskich i zabezpieczający te tereny dla rozwijającej się turystyki i rekreacji pobytowej. Dolina dolnego Wieprza jako jedna z niewielu na Lubelszczyźnie zachowa jeszcze swe naturalne walory przyrodnicze i krajobrazowe. Rozległy obszar starorzecza Wieprza w znacznej części porośnięty jest łanem manny mielec, czermieni błotnej i osoki aloesowej. Tylko miejscami odsłania się lustro wody. W starorzeczu występują zimorodki i łabędzie nieme, to także rejon żerowania bociana czarnego i czapli. Druga enklawa to Obszar Chronionego Krajobrazu „Kozi Bór” stanowiący 17,2% powierzchni gminy. „Kozi Bór” obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowych ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem, a także pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Obszar Chronionego Krajobrazu „Kozi Bór”, obejmuje powierzchnię 12681 ha, położony jest między północną krawędzią Wyżyny Lubelskiej, a Pradoliną Wieprza. Ponad 40% jego powierzchni stanowią lasy, głównie bory mieszane i świeże z występującym w drzewostanie dębem bezszypułkowym, ale także bory bagienne, świetliste dąbrowy, zbiorowiska grądowe, olsy i łęgi. Obok kompleksów leśnych i zarostowych występują tu duże powierzchnie łąk oraz lokalnie niewielkie fragmenty torfowisk.
Wśród atrakcji przyrodniczych gminy najważniejsze wydaje się śródleśne jezioro Piskory wraz z rezerwatem obejmującym ponad 120 ha terenu wokół jeziora. Jest to miejsce leżące w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza”, wyjątkowo obfite w gatunki zwierząt i roślin, stanowiące dla turystów, obserwatorów przyrody i przyrodników unikalne miejsce do obserwacji. Dzięki stworzeniu na terenie rezerwatu sieci ścieżek dydaktycznych z tablicami prezentującymi opisy ptaków i ciekawostki z ich życia oraz specjalnie umieszczonym platformom ułatwiającym obserwację zwierząt, jest to miejsce gdzie przyrodę można nie tylko biernie kontemplować, ale i aktywnie poznawać.
Żyrzyn słynie także ze swej sztuki ludowej, głównie tkactwa, plecionkarstwa ze słomy, rogożyny i wikliny. Odwiedzając Borysów, warto zapoznać się w Regionalnej Izbie Tkackiej z bardzo bogatymi zbiorami, dokumentującymi lokalną tradycję i sztukę tkacką pieczołowicie kultywowaną przez lokalnych twórców. Mieszkańcy gminy są ludźmi aktywnymi w sferze kultury, prężnie funkcjonują tu lokalne stowarzyszenia, szkoły, organizacje społeczne i koła gospodyń. Na tym polu szczególnie wyróżnia się znana w całej Polsce Grupa Rekonstrukcji Historycznych „Wilki” z Osin. Duże osiągnięcia mają również: Stowarzyszenia „Nasza Wieś” z Żerdzi, „Wspólne Dobro” wsi Osiny, Stowarzyszenie Ekologiczne Kośmin „Stawy Neptuna”, KGW w Kotlinach, przy którym funkcjonuje Zespół Ludowy „Kotlinianki”, a także zespoły śpiewacze działające w Zagrodach, Żyrzynie, Bałtowie, Osinach i Kośminie. Dzięki dużej aktywności mieszkańców Żyrzyna, w oparciu o pozyskiwane środki unijne, pielęgnuje się oraz prezentuje dorobek i dziedzictwo miejscowości podczas wielu imprez na terenie gminy, powiatu i województwa, osiągając w tej dziedzinie wymierne sukcesy. Twórcy ludowi i grupy pasjonatów z terenu gminy Żyrzyn skutecznie promują swój region nie tylko w kraju, spotykają się z uznaniem także za granicą.
Główną atrakcją przyrodniczą gminy Żyrzyn jest leśny rezerwat Piskory. Utworzony został w 1998 roku, jego powierzchnia wynosi 203,02 ha. Ma on za zadanie zachowanie ekosystemów wodnych, bagiennych i leśnych o dużej różnorodności biologicznej, zwłaszcza zrekultywowanego jeziora z bogatą „awifauną lęgową”. Utworzenie rezerwatu związane było z realizacją w latach 1995-1998 programu renaturalizacji i biologicznego wzbogacenia jeziora wraz z jego otoczeniem. Introdukowane rzadkie gatunki roślin doskonale zaaklimatyzowały się, wzbogacając różnorodność gatunkową i walory przyrodnicze jeziora i okolicy. Pojemność zbiornika wynosi 1.500.000 m3 wody. Roślinność porastająca jezioro wykazuje strukturę strefową. W najpłytszej, wschodniej części zbiornika, przyległej do olsów, z których wypływają cieki zasilające jezioro (Rabik i Duży Pioter), wyrastają zarośla wierzbowe. Do nich przylega pas szuwaru mannowego, przechodzący w kompleks szuwarów wieloturzycowych, tworzących charakterystyczne kępy. W centrum zbiornika przeplatają się płaty szuwaru pałkowego i trzcinowego, natomiast w partii najgłębszej, przy odpływie, zbiornik otwartej toni wodnej pokrywają częściowo zbiorowiska szuwaru pałkowego. Wokół jeziora rosną głównie zarośla wierzbowe, olsy i grądy. Na terenach tych występuje także chroniona paproć – marsylia czterolistna, niespotykana na innych stanowiskach w kraju, a także chroniona salwinia pływająca i rosiczka okrągłolistna. Jezioro to stanowi jedną z najcenniejszych ostoi ptactwa wodno-błotnego na całej Lubelszczyźnie. Spośród około 120 gatunków różnych ptaków występują tam rzadkie gatunki. Spotkać tu można żurawia, bociana czarnego, perkoza dwuczubego, rdzawoszyjego i zausznika, czaplę siwą i białą, gęgawę, pustułkę, kobuza, derkacza, słonkę, krwawodzioba, cyrankę. Liczne szuwary dają schronienie przedstawicielom chruścieli – wodnikowi, zielonce czy kropiatce, a także łysce i kokoszce. Piskory to doskonałe miejsce do gniazdowania rybitw – liczne kolonie mają tu rybitwa białoskrzydła i czarna, a spotykana jest również białowąsa. Na skraju lasu występuje lelek, a wewnątrz – słonka. Spośród ptaków szponiastych na czoło wysuwa się największy polski drapieżnik – bielik. W trzcinach gniazduje błotniak stawowy. W okolicy jeziora Piskory zobaczyć można również błotniaka łąkowego, myszołowa, jastrzębia, krogulca i pustułkę. Podmokłe olsy są doskonałym miejscem dla puchacza, notowanego tu wielokrotnie przez ornitologów. Poza ptakami występują również liczni przedstawiciele płazów i gadów – żaby, traszki, jaszczurki i węże. Bardzo liczne są zaskrońce, a spotkać można również żmiję zygzakowatą. Ze zwierząt łownych najwięcej jest saren, jeleni, dzików, piżmaków, zajęcy, bażantów i kuropatw. Liczna jest również populacja łosia. W lasach schronienie mają lisy, jenoty, borsuki i kuny. Nad całym jeziorem spotkać można bobra, a właściwie zobaczyć działalność największych polskich gryzoni w postaci połamanych i poobgryzanych drzew.
Poznanie najbardziej atrakcyjnych terenów gminy umożliwiają piesze i rowerowe szlaki turystyczne prowadzące przez najciekawsze miejscowości i zakątki gminy. W rejonie ujścia Pradoliny Wieprza do Doliny Wisły Środkowej wyznaczono ścieżki dydaktyczne prowadzące przez tereny wyróżniające się walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i edukacyjnymi. Jest to jeden z najważniejszych w skali kraju „węzłów ekologicznych”, odgrywających kluczową rolę w funkcjonowaniu przyrody w skali krajobrazu. Spotkać tu można bąka, bielika, błotniaka stawowego, myszołowa, orlika krzykliwego, zielonkę, rybitwę białoskrzydłą, a także bobry, sarny, jelenie łosie, dziki i wiele innych zwierząt. Oprócz fauny na Piskorach występuje bogata flora, którą również warto obejrzeć. Lęgi wywodzą tu także żurawie i gęsi gęgawe, a w pobliskich olsach – puchacz. Ekosystemy wodne, łąkowe i leśne tworzą tutaj bardzo różnorodną mozaikę o wyjątkowym bogactwie gatunków, stanowiącą wielką atrakcję dla turystów.
Szlaki rowerowe gminy Żyrzyn wchodzą w skład liczącej ok. 500 km sieci, unikalnej w skali całego kraju. Stanowi ona wyjątkowo atrakcyjny, zintegrowany produkt turystyczny. Z międzynarodowym Szlakiem Bursztynowym Greenways biegnącym z Budapesztu aż na Hel, łączy się sieć połączonych ze sobą lokalnych pętli tematycznych. Nowe odcinki pętli rowerowych projektowane są z dala od dróg o dużym natężeniu ruchu, tak aby były bezpieczne dla rowerzystów i aby przebiegały przez obszary o dużej atrakcyjności kulturowej i przyrodniczo-krajobrazowej. Cała sieć szlaków, jako produkt turystyczny, będzie posiadać swój polsko-angielski portal internetowy z interaktywną mapą turystyczną, systemem rezerwacji miejsc noclegowych, wirtualnymi przewodnikami itp. Ponadto zostaną wydane mapy turystyczne z naniesionymi pętlami rowerowymi oraz lokalne paszporty dla turystów. Będą w nich wymienione obiekty, które warto zobaczyć oraz imprezy i wydarzenia, w których warto wziąć udział. W paszportach będzie również miejsce na potwierdzające pieczątki lub wpisy. Turyści – właściciele takich paszportów, będą mogli zdobywać specjalne odznaki oraz nagrody. Zaprojektowana sieć pętli rowerowych funkcjonująca jako produkt turystyczny, ma być nie tylko trasą, którą przejedzie się rowerem, ma również stworzyć turystom możliwość przeżycia na szlaku ciekawej przygody, spotkania z lokalnym twórcą ludowym, czy obejrzenia lokalnej imprezy kulturalnej.
Autor opracowania: Sławomir Łowczak